dc.description.abstract |
KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLİ İŞLETMELERDE (KOBİ) KAYIT DIŞI
İSTİHDAM SORUNU: AYDIN İLİ ÖRNEĞİ
Serkan DEMİRTAŞ
Yüksek Lisans Tezi, Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Anabilim Dalı
Tez Danışmanı: Prof. Dr. Hatice EROL
2020, XXI + 113 sayfa
Çalışanların sarf ettikleri emeğin gün veya kazanç (ücret) olarak ilgili kamu kurum ve
kuruluşlara eksik bildirilmesi veya hiç bildirilmemesi şeklinde görülen ve işsizlik, gelir
yetersizliği, enflasyon, istihdam üzerindeki mali yüklerin fazlalığı, denetimlerin yeterli ve
etkin olmaması, hızlı nüfus artışı, eğitim seviyesinin düşük olması, göç, gibi sosyal,
ekonomik ve idari birçok nedeni olan kayıt dışı istihdamın; çalışanların sosyal güvenceden
ve yasaların koruyucu hükümlerinden mahrum kalması, sosyal güvenlik kurumunun
sunduğu sağlık hizmetlerinden yararlanamaması, iş sağlığı ve güvenliğinden mahrum
kalarak kötü çalışma şartlarında ve yetersiz ücretlerle çalışmak zorunda kalması, işverenler
arasında haksız rekabete yol açması, kayıtlı istihdamda yer alan işletmeleri kayıt dışılığa
yönlendirebilmesi, devletlerin gelir kaybı yaşaması, kamu hizmetlerinin aksaması, sunulan
hizmet kalitesinin düşmesi ve mali dengeyi bozması gibi olumsuz etkileri bulunmaktadır.
Kayıt dışı istihdam en yoğun Küçük ve Orta Ölçekli İşletme (KOBİ)’lerde
görülmektedir. Türkiye’de faaliyet gösteren işletmeler incelendiği zaman toplam
işletmelerin yaklaşık %99’nu KOBİ’ler oluşturmaktadır. KOBİ’ler arasında kayıt dışı
istihdam ise en fazla mikro işletmelerde (on kişiden az çalışanın olduğu işletmeler)
görülmektedir. Türkiye’de 2000’li yıllarda %50 civarında olan kayıt dışı istihdam oranı
yapılan çalışmaların etkisiyle günümüzde %31 civarına düşmüş olmakla birlikte, mikro
işletmelerde bu oran hala %56’dır.
Bu çalışmanın iki amacı bulunmaktadır. Birinci amacı; Aydın İlinde faaliyet gösteren
mikro işletmelerde kayıt dışı istihdamın mevcut durumunu, nedenlerini ve boyutlarını ortaya
koymaktır. Çalışmanın ikinci amacı ise; sigortalılık tespitine yönelik denetim yapılan
işletmelerle yapılmayan işletmeler arasında ve istihdam teşviklerinden haberdar olan
vi
işletmelerle söz konusu teşviklerden haberdar olmayan işletmeler arasında kayıt dışı
istihdam oranları bakımından fark bulunup bulunmadığını araştırmaktır. Araştırma
amaçlarına ulaşmak için; Aydın’da tarım dışında faaliyet gösteren 104 mikro işletme ve 270
çalışanı kapsayan alan araştırması yapılmıştır. Alan araştırması kapsamında nicel (anket) ve
nitel (mülakat) araştırma yöntemleri (karma yöntem) bir arada kullanılmıştır. Araştırma
sonucunda; çalışanların %22,6’sının kayıt dışı çalıştığı, çalışanlar açısından kayıt dışı
istihdamın en önemli nedeninin %47,8 ile işsizlik, işletmeler açısından ise %44,2 ile sigorta
primleri ve vergilerin yüksekliği olduğu, kayıt dışı istihdamın kadınlarda, 55 ve üzeri yaş
grubunda, eğitim seviyesi düşük olanlarda, yarı zamanlı çalışanlarda, 2.000 TL’nin altında
ücret alanlarda ve ücret dışı gelir/aylık ya da burs alanlarda daha fazla olduğu tespit
edilmiştir. Araştırma sonucunda ayrıca; işletmelerin %39,4’ünün kayıt dışı işçi çalıştırdığı,
kayıt dışı istihdamın %65,3 ile en fazla yiyecek – içecek (kafe, lokanta v.b) sektöründe
görüldüğü, sigortalılık tespitine yönelik denetim yapılmış işletmelerin denetim yapılmamış
işletmelerden %19,2, istihdam teşviklerinden haberdar olan işletmelerin söz konusu
teşviklerden haberdar olmayan işletmelerden %31,2 daha az kayıt dışı işçi çalıştırdığı tespit
edilmiştir. |
tr_TR |
dc.description.tableofcontents |
İÇİNDEKİLER
KABUL VE ONAY SAYFASI..............................................................................................iii
BİLİMSEL ETİK BİLDİRİM SAYFASI...............................................................................iv
ÖZET ....................................................................................................................................... v
ABSTRACT ..........................................................................................................................vii
ÖNSÖZ...................................................................................................................................ix
TABLOLAR DİZİNİ............................................................................................................. xv
GRAFİKLER DİZİNİ.........................................................................................................xviii
EKLER DİZİNİ ....................................................................................................................xix
KISALTMALAR DİZİNİ ..................................................................................................... xx
GİRİŞ....................................................................................................................................... 1
1. BÖLÜM .............................................................................................................................. 3
1 KAYIT DIŞI EKONOMİ VE KAYIT DIŞI İSTİHDAM KAVRAMLARI........................ 3
1.1. KAYIT DIŞI EKONOMİ ................................................................................................. 3
1.1.1. Kayıt Dışı Ekonominin Tanımı................................................................................. 3
1.1.2. Kayıt Dışı Ekonominin Nedenleri ............................................................................ 4
1.1.3. Kayıt Dışı Ekonominin Sonuçları............................................................................. 5
1.2. KAYIT DIŞI İSTİHDAM ................................................................................................ 6
1.2.1. Kayıt Dışı İstihdam Tanımı ...................................................................................... 6
1.2.2. Kayıt Dışı İstihdam Türleri....................................................................................... 8
1.2.2.1. Çalışması Hiç Bildirilmeyenler...................................................................... 8
1.2.2.1.1. Yabancı Kaçak İşçiler........................................................................ 8
1.2.2.1.2. Çocuk İşçiler ...................................................................................... 9
1.2.2.1.3. Sosyal Güvenlik Kurumlarından Gelir ya da Aylık Alanlar............ 10
1.2.2.1.4. Kısmi (Yarı) Zamanlı Çalışanlar ..................................................... 10
1.2.2.1.5. Kadın Çalışanlar............................................................................... 11
xi
1.2.2.2. Çalışması Eksik Bildirilenler........................................................................ 12
1.2.2.2.1. Çalışma Ücretinin Eksik Bildirilmesi .............................................. 12
1.2.2.2.2. Çalışma Sürelerinin Eksik Bildirilmesi ........................................... 12
1.2.2.2.3. Çalışılan İkinci Bir İşin Bildirilmemesi........................................... 13
1.2.3. Kayıt Dışı İstihdamın Nedenleri ............................................................................. 13
1.2.3.1. Ekonomik Nedenler...................................................................................... 13
1.2.3.1.1. İşsizlik .............................................................................................. 13
1.2.3.1.2. Enflasyon ......................................................................................... 15
1.2.3.1.3. Rekabet Gücü ve İşletmelerin Yapısı............................................... 15
1.2.3.1.4. Gelir Dağılımındaki Adaletsizlik ve Yoksulluk .............................. 16
1.2.3.2. Sosyal Nedenler............................................................................................ 16
1.2.3.2.1. Nüfus Artışı ve Çarpık Kentleşme ................................................... 17
1.2.3.2.2. Eğitim Seviyesi ve Bilgi Eksikliği................................................... 17
1.2.3.2.3. Çalışma Hayatındaki Değişim ......................................................... 17
1.2.3.2.4. Kamuya Olan Güvensizlik............................................................... 18
1.2.3.3. Mali, İdari ve Yasal Sistemden Kaynaklanan Nedenler............................... 18
1.2.3.3.1. Denetim ve Ceza Yetersizliği .......................................................... 19
1.2.3.3.2. Mali Sistemden Kaynaklanan Nedenler........................................... 19
1.2.3.3.3. Bürokratik Nedenler ........................................................................ 20
1.2.3.3.4. Siyasi Nedenler................................................................................ 21
1.2.4. Kayıt Dışı İstihdamın Etkileri................................................................................. 21
1.2.4.1. Kayıt Dışı İstihdamın Olumlu Etkileri ......................................................... 22
1.2.4.1.1. İstihdam Üzerindeki Etkisi .............................................................. 22
1.2.4.1.2. Gelir Üzerindeki Etkisi .................................................................... 22
1.2.4.1.3. İşletmelerin Rekabet Güçlerine Etkisi ............................................. 23
1.2.4.1.4. Kaynak Dağılımına Etkisi................................................................ 23
1.2.4.2. Kayıt Dışı İstihdamın Olumsuz Etkileri....................................................... 23
xii
1.2.4.2.1. Sosyal Güvenlik Sistemi Üzerindeki Etkisi..................................... 24
1.2.4.2.2. Mali Açıdan Etkisi ........................................................................... 24
1.2.4.2.3. Çalışanlar Üzerindeki Etkisi ............................................................ 25
1.2.4.2.4. Rekabet Üzerindeki Etkisi ............................................................... 25
1.2.4.2.5. Gelir Dağılımı Üzerine Etkisi .......................................................... 26
1.2.4.2.6. Refah Kaybı ..................................................................................... 26
1.2.4.2.7. Ekonomik Verilerin Değerlendirilmesi Üzerindeki Etkisi .............. 27
2. BÖLÜM ............................................................................................................................ 28
2. TÜRKİYE’DE KAYIT DIŞI İSTİHDAM ........................................................................ 28
2.1. Türkiye’de Kayıt Dışı İstihdamın Nedenleri........................................................ 28
2.1.1. Sosyal Nedenler............................................................................................... 28
2.1.1.1. Nüfus Artışı......................................................................................... 28
2.1.1.2. Eğitim Seviyesi ................................................................................... 29
2.1.1.3. Çocuk İşgücü ...................................................................................... 30
2.1.1.4. Yabancı Kaçak İşçiler......................................................................... 33
2.1.1.5. Kadın İşçiler........................................................................................ 34
2.1.2. Ekonomik Nedenler......................................................................................... 36
2.1.2.1. Enflasyon ............................................................................................ 36
2.1.2.2. İşsizlik ................................................................................................. 38
2.1.2.3. Gelir Dağılımındaki Adaletsizlik........................................................ 39
2.1.2.4. Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler (KOBİ).......................................... 40
2.1.3. Mali, İdari ve Yasal Sistemden Kaynaklanan Nedenler.................................. 43
2.1.3.1. İstihdam Üzerindeki Mali Yükler ....................................................... 43
2.1.3.2. Denetim ve Cezaların Yetersizliği ...................................................... 44
2.1.3.2. Bürokratik Nedenler............................................................................ 46
2.1.3.4. Çalışma Yasalarından Kaynaklanan Nedenler.................................... 46
2.2. Türkiye’de Kayıt Dışı İstihdamın Boyutları .............................................................. 49
xiii
2.2.1. Türkiye’de Toplam İstihdam İçerisindeki Kayıt Dışı İstihdam .................... 49
2.2.2. Sektörlere Göre Kayıt Dışı İstihdam............................................................. 50
2.2.3. İşteki Duruma Göre Kayıt Dışı İstihdam ...................................................... 51
2.2.4. Eğitim Durumuna Göre Kayıt Dışı İstihdam ................................................ 52
2.2.5. Cinsiyete Göre Kayıt Dışı İstihdam .............................................................. 53
2.2.6. Sektör ve Cinsiyete Göre Kayıt dışı İstihdam............................................... 54
2.2.7. Yaş Gruplarına Göre Kayıt Dışı İstihdam..................................................... 55
2.2.8. Çalışma Biçimlerine Göre Kayıt Dışı İstihdam ............................................ 56
2.2.9. Bölgelere Göre Kayıt Dışı İstihdam.............................................................. 57
2.2.10. İşyeri Büyüklüklerine Göre Kayıt Dışı İstihdam........................................... 58
2.3. Türkiye’de Kayıt Dışı İstihdamla Mücadelede SGK ve İŞKUR Teşvikleri.............. 59
2.3.1. 5510 Sayılı Kanun’unda Yer Alan Teşvik ve İndirimler ................................ 59
2.3.1.1. Malullük, Yaşlılık ve Ölüm Sigortası İşveren Hissesinden 5 Puanlık
İndirim ................................................................................................ 59
2.3.1.2. Yurtdışına Götürülen/Gönderilen Sigortalılar İçin Uygulanan 5 Puan
İndirim ................................................................................................ 59
2.3.1.3. İlave 6 Puanlık İndirim ....................................................................... 60
2.3.1.4. Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Kararlar Uyarınca
Uygulanan Teşvik............................................................................... 60
2.3.1.5. Genç Girişimci Teşviki....................................................................... 60
2.3.1.6. 4/b (Bağ-Kur) 5 Puan Teşviki............................................................. 60
2.3.1.7. Asgari ücret desteği............................................................................. 61
2.3.2. 4447 Sayılı Kanun’unda Yer Alan Teşvik ve İndirimler ................................ 61
2.3.2.1. İşsizlik Ödeneği Alanların İstihdamı Halinde Uygulanan
Prim Teşviki........................................................................................ 61
2.3.2.2. Genç, Kadın ve Mesleki Belge Sahibi Olanların İstihdamına Yönelik
Teşviki ................................................................................................ 61
2.3.2.3. İşbaşı Eğitim Programını Tamamlayanların İstihdamına Yönelik
Teşviki ................................................................................................ 62
xiv
2.3.2.4. İlave İstihdam Teşviki......................................................................... 62
2.4. Aydın Hakkında Genel Bilgiler ................................................................................. 62
2.5. Aydın İlindeki İşgücüne İlişkin Bilgiler .................................................................... 66
3. BÖLÜM ............................................................................................................................ 69
3. AYDIN’DAKİ KOBİ’LERDE KAYIT DIŞI İSTİHDAM ............................................... 69
3.1. Araştırmanın Amacı................................................................................................... 69
3.2. Araştırmanın Önemi................................................................................................... 69
3.3. Araştırmanın Kapsamı ve Sınırları ............................................................................ 71
3.4. Araştırmanın Yöntemi ............................................................................................... 71
3.5. Verilerin Analizi ........................................................................................................ 72
3.6. Araştırma Bulguları ................................................................................................... 72
3.7. Tartışma ..................................................................................................................... 93
4. SONUÇ VE ÖNERİLER ................................................................................................ 96
5. KAYNAKLAR ............................................................................................................... 101
6. EKLER ........................................................................................................................... 110
Ek 1: Çalışanlara Yönelik Anket Formu......................................................................... 110
Ek 2: İşletmelere Yönelik Anket Formu......................................................................... 111
Ek 3: Kurum İzin Formu................................................................................................. 112
ÖZGEÇMİŞ ....................................................................................................................... 113 |
tr_TR |