Özet:
KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLİ İŞLETMELERDE (KOBİ) KAYIT DIŞI
İSTİHDAM SORUNU: AYDIN İLİ ÖRNEĞİ
Serkan DEMİRTAŞ
Yüksek Lisans Tezi, Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Anabilim Dalı
Tez Danışmanı: Prof. Dr. Hatice EROL
2020, XXI + 113 sayfa
Çalışanların sarf ettikleri emeğin gün veya kazanç (ücret) olarak ilgili kamu kurum ve
kuruluşlara eksik bildirilmesi veya hiç bildirilmemesi şeklinde görülen ve işsizlik, gelir
yetersizliği, enflasyon, istihdam üzerindeki mali yüklerin fazlalığı, denetimlerin yeterli ve
etkin olmaması, hızlı nüfus artışı, eğitim seviyesinin düşük olması, göç, gibi sosyal,
ekonomik ve idari birçok nedeni olan kayıt dışı istihdamın; çalışanların sosyal güvenceden
ve yasaların koruyucu hükümlerinden mahrum kalması, sosyal güvenlik kurumunun
sunduğu sağlık hizmetlerinden yararlanamaması, iş sağlığı ve güvenliğinden mahrum
kalarak kötü çalışma şartlarında ve yetersiz ücretlerle çalışmak zorunda kalması, işverenler
arasında haksız rekabete yol açması, kayıtlı istihdamda yer alan işletmeleri kayıt dışılığa
yönlendirebilmesi, devletlerin gelir kaybı yaşaması, kamu hizmetlerinin aksaması, sunulan
hizmet kalitesinin düşmesi ve mali dengeyi bozması gibi olumsuz etkileri bulunmaktadır.
Kayıt dışı istihdam en yoğun Küçük ve Orta Ölçekli İşletme (KOBİ)’lerde
görülmektedir. Türkiye’de faaliyet gösteren işletmeler incelendiği zaman toplam
işletmelerin yaklaşık %99’nu KOBİ’ler oluşturmaktadır. KOBİ’ler arasında kayıt dışı
istihdam ise en fazla mikro işletmelerde (on kişiden az çalışanın olduğu işletmeler)
görülmektedir. Türkiye’de 2000’li yıllarda %50 civarında olan kayıt dışı istihdam oranı
yapılan çalışmaların etkisiyle günümüzde %31 civarına düşmüş olmakla birlikte, mikro
işletmelerde bu oran hala %56’dır.
Bu çalışmanın iki amacı bulunmaktadır. Birinci amacı; Aydın İlinde faaliyet gösteren
mikro işletmelerde kayıt dışı istihdamın mevcut durumunu, nedenlerini ve boyutlarını ortaya
koymaktır. Çalışmanın ikinci amacı ise; sigortalılık tespitine yönelik denetim yapılan
işletmelerle yapılmayan işletmeler arasında ve istihdam teşviklerinden haberdar olan
vi
işletmelerle söz konusu teşviklerden haberdar olmayan işletmeler arasında kayıt dışı
istihdam oranları bakımından fark bulunup bulunmadığını araştırmaktır. Araştırma
amaçlarına ulaşmak için; Aydın’da tarım dışında faaliyet gösteren 104 mikro işletme ve 270
çalışanı kapsayan alan araştırması yapılmıştır. Alan araştırması kapsamında nicel (anket) ve
nitel (mülakat) araştırma yöntemleri (karma yöntem) bir arada kullanılmıştır. Araştırma
sonucunda; çalışanların %22,6’sının kayıt dışı çalıştığı, çalışanlar açısından kayıt dışı
istihdamın en önemli nedeninin %47,8 ile işsizlik, işletmeler açısından ise %44,2 ile sigorta
primleri ve vergilerin yüksekliği olduğu, kayıt dışı istihdamın kadınlarda, 55 ve üzeri yaş
grubunda, eğitim seviyesi düşük olanlarda, yarı zamanlı çalışanlarda, 2.000 TL’nin altında
ücret alanlarda ve ücret dışı gelir/aylık ya da burs alanlarda daha fazla olduğu tespit
edilmiştir. Araştırma sonucunda ayrıca; işletmelerin %39,4’ünün kayıt dışı işçi çalıştırdığı,
kayıt dışı istihdamın %65,3 ile en fazla yiyecek – içecek (kafe, lokanta v.b) sektöründe
görüldüğü, sigortalılık tespitine yönelik denetim yapılmış işletmelerin denetim yapılmamış
işletmelerden %19,2, istihdam teşviklerinden haberdar olan işletmelerin söz konusu
teşviklerden haberdar olmayan işletmelerden %31,2 daha az kayıt dışı işçi çalıştırdığı tespit
edilmiştir.