dc.description.abstract |
EKONOMİK KRİZLERDE BORÇ DEFLASYONU OLGUSU, MÜCADELE
YÖNTEMLERİ VE MAKRO & FİNANSAL DEĞİŞKENLER ÜZERİNDEKİ
ETKİLERİ
Hamit ÖZMAN
Doktora Tezi, İktisat Anabilim Dalı
Tez Danışmanı: Doç. Dr. Abdullah ÖZDEMİR
2020, 319 sayfa
2008 yılında başlayan küresel kriz birçok ülkede önce resesyona sonra da deflasyonist
eğilimlerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Uluslararası Finans Enstitüsü (IIF) 3Ç-2019
itibariyle toplam küresel borç düzeyinin tarihi rekor seviyede olduğuna dikkat çekerek
toplam borç miktarının 253 trilyon $ (küresel milli gelirin % 322’si) olduğunu
belirtmektedir. Borç deflasyonu teorisi, 1930’lu yılların başında I. Fisher tarafından ortaya
konulan bir kavram olup sonrasında Minsky ve Bernanke tarafından geliştirilmiştir. Borç ve
deflasyon kavramları, birbirlerini istikrarsızlaştıran iki olgu olup borç deflasyonu,
fiyatlardaki düşüşün hem hanehalkının hem de şirketlerin reel kredi yükünü ve genele
yayılması halinde kalıcı bir depresyon olasılığını arttıran bir spiral olarak tanımlanabilir.
Bu çalışmanın temel konu kapsamını, borç deflasyonunun iktisadi düzen içindeki
önemi, barındırdığı riskler, bu risklere yol açan etmenler, makroekonomik, finansal ve
psikolojik etkileri, kurumlara düşen sorumluluklar, bu olgu ile mücadele kapsamındaki ilgili
reflasyon politikaları oluşturmaktadır. Çalışmada ayrıca konu ile ilgili olarak seçilmiş ülke
örneklerinden oluşan karşılaştırmalı makro ve ekonometrik analizler (ekonomik büyümeyi
ve hanehalkı borçluluğunu etkileyen makro ve finansal değişkenler, borç türlerinin
büyümeye etkileri) yapılmıştır. Buna göre, Avrupa’da borç krizine neden olan PIIGS
(Portekiz, İspanya, İtalya, Yunanistan ve İrlanda) ülkelerinde, 2008 krizinden önceki
dönemde kamu ve hanehalkı borçluluğunun ekonomik büyümeye etkisinin negatif, reel
sektör borçluluğunun ise pozitif olduğu; enflasyon, kişibaşına düşen GSYİH, yatırım,
tasarruf oranı ve dış ticaret açıklığı değişkenlerinin büyümeyi pozitif, faiz oranı
vi
değişkeninin ise negatif etkilediği sonucuna ulaşılmıştır. 2008 sonrasında ise tasarruf oranı
ve dış ticaret açıklığı değişkenlerinin büyümeyi negatif etkilediği diğer değişkenlerin etki
yönünde ise herhangi bir değişiklik olmadığı görülmüştür. Bunun yanı sıra, borç deflasyonu
teorisinin öngördüğü üzere hanehalkı borçlanmasının, ekonomik büyümede kritik öneme
sahip olmasından dolayı Türkiye ile ilgili olarak hanehalkı borçluluğunu etkileyen
faktörlerin neler olduğu incelenmiş ve işsizlik oranı, faiz oranı, nüfus, kişibaşına düşen
GSYİH, enflasyon, konut fiyatları ve tüketici güveninin borçluluğu belirleyen faktörler
olduğu tespit edilmiştir. Son olarak borç türlerinin milli gelire etkisi Türkiye, ABD ve
Japonya için incelenmiş, ülkeler bazında farklı etki yönleri belirlenmiştir.
Bu çalışmanın temel amaçlarından biri, ekonomide bazı unsurların, etkileşime girerek
denge sağlamak yerine birbirlerinin etkilerini arttırarak dengesizliğin boyutunu
büyütebildiklerini gösterebilmektir. Yaklaşık 200 yıllık tarihsel geçmişi ile klasik iktisadın
ve sonrasında neo-klasiklerin verdiği temel mesaj “piyasalara güvenin” şeklinde olmuştur.
Bu çalışma ile varlık balonu söz konusu iken aşırı borç yükü altında yaşanan bir ekonomik
veya finansal sıkıntı sonrası, davranışsal iktisadın bazı teorik temellerinin de devreye
girmesi ile piyasalarda yaşanan bir panik havasının, fiyatlama davranışları üzerinde yarattığı
radikal ve rasyonel olmayan değişikliklere dikkat çekilerek, yaşanan bu sürecin
makroekonomik, finansal ve psikolojik boyutunun ortaya konulması hedeflenmiştir.
Bu çalışmanın literatüre katkısı, aşırı daralmalarda, uzun süreli resesyonlarda esas
unsurun aşırı borçlanma olduğunu göstererek finansal piyasalarda yaşanan liberalizasyon ile
beraber artan bu borç yükünün, ülkeleri ve hanehalklarını krizler karşısında giderek daha
kırılgan bir düzeye getirdiğine dikkat çekmesi ve bu riskler karşısında finansal kırılganlığı
azaltacak alternatif çözüm önerileri belirleyip bunları kamuoyunun ve ilgili kurumların
dikkatine sunuyor olmasıdır. Çalışmanın bir diğer katkısı, “ekonomik birimler, kendileri için
en iyi olan seçeneği gerçekleştirmeye çalıştıklarında, toplumsal refah da maksimize olur”
şeklinde özetlenebilecek klasik iktisadın temel görüşlerinden biri olan “toplumsal fayda”
teorisinin her durumda geçerli olmadığını borç deflasyonu olgusu ışığında göstermekte
olmasıdır. Son olarak, bu çalışma ve bulgularının Türkiye gibi gelişmekte olan ülkeler ve
gelişmiş ekonomilerde, borç deflasyonunu oluşturan koşullar altında daha fazla borç
ödedikçe daha çok borçlu duruma gelinmesi şeklinde özetlenebilecek bir borç sarmalı
riskinin öncelikle farkına varılmasına, sonrasında bu riske odaklanılmasına ve nihayetinde
etkin bir borç, risk ve para yönetimi anlayışının oluşmasına katkı sunacağı düşünülmektedir. |
tr_TR |
dc.description.tableofcontents |
İÇİNDEKİLER
KABUL VE ONAY SAYFASI................................................................................................i
BİLİMSEL ETİK BİLDİRİM SAYFASI...............................................................................iv
ÖZET .......................................................................................................................................v
ABSTRACT ..........................................................................................................................vii
ÖNSÖZ...................................................................................................................................ix
İÇİNDEKİLER........................................................................................................................x
ŞEKİLLER DİZİNİ ..............................................................................................................xvi
ÇİZELGELER/TABLOLAR DİZİNİ .................................................................................xvii
GRAFİKLER DİZİNİ...........................................................................................................xix
EKLER DİZİNİ ..................................................................................................................xxiii
KISALTMALAR DİZİNİ ..................................................................................................xxvi
GİRİŞ.......................................................................................................................................1
EKONOMİK KRİZ VE BORÇ DEFLASYONU........................................................8
1.1. ................................................................................................Ekonomik Kriz Modelleri
............................................................................................................................................. 8
1.2. .......................................... Tarihte Yaşanmış Önemli Ekonomik Krizler (20 & 21.YY)
........................................................................................................................................... 12
1.2.1. ................................................................... 1929 Büyük Buhran (Great Depression)
........................................................................................................................................... 13
1.2.2. ..................................................................................................1973-74 Petrol Krizi
........................................................................................................................................... 14
1.2.3. ................................................................... 1987 Wall Street (Black Monday) Krizi
........................................................................................................................................... 15
1.2.4. ............................................ 1992-93 ERM Krizi (Döviz Kuru Mekanizması Krizi)
........................................................................................................................................... 15
1.2.5. .................................................................. 1994-95 Latin Amerika & Türkiye Krizi
........................................................................................................................................... 16
1.2.6. ................................................................................1997-98 Güneydoğu Asya Krizi
........................................................................................................................................... 18
1.2.7. ...............................................................................1998-99 Rusya & Brezilya Krizi
........................................................................................................................................... 19
xi
1.2.8. ............................................................................ 2000-01 Türkiye & Arjantin Krizi
........................................................................................................................................... 20
1.2.9. .........................................................................................2008 Küresel Finans Krizi
........................................................................................................................................... 22
1.2.10. .......................................................................................... 2010 Avrupa Borç Krizi
........................................................................................................................................... 24
1.3. ........................................................Deflasyon Olgusunun Tanımı, Tarihçesi ve Önemi
........................................................................................................................................... 25
1.3.1. ........................................................................................................................Tanımı
........................................................................................................................................... 25
1.3.2. ....................................................................................................Önemi ve Tarihçesi
........................................................................................................................................... 30
1.4. ...............................................................İktisatçıların Borç Deflasyonuna Bakış Açıları
........................................................................................................................................... 33
1.5. ...............................................................................Davranışsal İktisadın Teorideki Yeri
........................................................................................................................................... 40
1.5.1. Etkin Piyasa Hipotezi ve Eleştiriler.................................................................41
1.5.2. Asimetrik Bilgi Teorisi....................................................................................42
1.5.3. Finansal İllüzyon .............................................................................................45
1.6. ................................................................Özel Sektör ve Kamu Borcu Arasındaki İlişki
........................................................................................................................................... 47
1.7. .................................................................Borç Deflasyonunu Ortaya Çıkaran Nedenler
........................................................................................................................................... 52
1.7.1. Finansal Sistemin Globalleşmesi.....................................................................52
1.7.2. Deregülasyon ...................................................................................................56
1.7.3. Düşen Risk Algısıyla Beraber Varlık Balonlarının Oluşması .........................58
1.7.4. Aşırı Borçlanma ve Spekülatif Yatırımlar.......................................................60
1.7.5. Finansal Kaynakların Önemli Ölçüde Dolarize Olması ..................................61
1.8. ...........................................................................................Borç Deflasyonunun Etkileri
........................................................................................................................................... 63
1.8.1. Reel Faiz Artışı................................................................................................63
1.8.2. Piyasalarda Güven Kaybı ve Yatırımlarda Azalma.........................................65
1.8.3. Bankacılık Sektöründe Bozulma .....................................................................66
1.8.3.1. Sektörünün Ekonomilerdeki Yeri ve Önemi ............................................67
1.8.3.2. Sektördeki Zayıflama ve Takipteki Kredilerde Artış...............................69
1.8.4. Borçlulardan Alacaklılara Doğru Servet Aktarımı..........................................73
xii
1.8.5. Toplam Talepte Azalış (Marjinal Tüketim Eğilimlerine Bağlı Olarak) ..........75
1.8.6. Borçlanma Olanaklarının Azalması (Yüksek Borçluluk Nedeniyle) ..............76
1.8.7. Reel Sektördeki Ticari Karlarda Zayıflama.....................................................77
1.8.8. İstihdamda Bozulma ........................................................................................81
1.8.9. Gelir Dağılımında Bozulma.............................................................................82
1.9. .......................... Borç Deflasyonu Sürecinde Bankaların ve Kurumsal Aktörlerin Rolü
........................................................................................................................................... 84
1.9.1. Bankaların Rolü...............................................................................................85
1.9.2. Kredi Derecelendirme Kuruluşlarının Rolü.....................................................88
1.9.3. Düzenleyici ve Denetleyici Kurumların Rolü .................................................90
REFLASYONİST PARA-MALİYE POLİTİKALARI VE YAPISAL
DÜZENLEMELER .............................................................................................................91
2.1. ..................................................................................... Reflasyon Politikaları ve Önemi
........................................................................................................................................... 95
2.2. .....................Dünyada ve Türkiye’de Para ve Maliye Politikalarının Tarihsel Gelişimi
......................................................................................................................................... 101
2.2.1. Para ve Maliye Politikalarında Tarihsel Süreç - Dünya ................................102
2.2.2. Para ve Maliye Politikalarında Tarihsel Süreç - Türkiye ..............................105
2.3. ................................ Farklı İktisat Ekollerinin Para ve Maliye Politikalarına Yaklaşımı
......................................................................................................................................... 108
2.3.1. Döviz Kuru Sistemlerinde Para ve Maliye Politikalarının Etkinliği .............111
2.3.1.1. Sabit Döviz Kuru....................................................................................111
2.3.1.2. Esnek Döviz Kuru ..................................................................................112
2.3.2. Politika Uygulamalarında GOÜ ve Gelişmiş Ülke Ayrımı ...........................113
2.3.3. Kriz Öncesi Uygulan Politikaların Makroekonomik Performansa Etkisi .....122
2.4. ....................................................... Para - Maliye Politikaları ve Yapısal Düzenlemeler
......................................................................................................................................... 125
2.4.1. Para Politikaları .............................................................................................125
2.4.1.1. Para Politikaları Amaçları ve Sınırlılıkları.............................................126
2.4.1.2. Para Politikaları Araçları........................................................................127
2.4.1.2.1. Açık Piyasa İşlemleri (APİ).................................................................129
2.4.1.2.2. Miktarsal (Parasal) Genişleme ............................................................130
2.4.1.2.3. Kredi Genişlemesi ...............................................................................131
2.4.1.2.4. Zorunlu Karşılık Sistemi .....................................................................132
2.4.1.2.5. Rezervlere Faiz Ödemesi.....................................................................133
xiii
2.4.1.2.6. Reeskont Kredisi ve Reeskont Faiz Oranı...........................................134
2.4.1.2.7. Kısa Vadeli Faiz Haddi ve Faiz Koridor Sistemi ................................135
2.4.1.2.8. Rezerv Opsiyon Mekanizması (ROM)................................................139
2.4.1.2.9. Döviz Kuru Politikası (Alım-Satım Müdahaleleri ve Sterilizasyon) ..140
2.4.1.2.10. İletişim Politikası...............................................................................141
2.4.1.2.11. Selektif Kredi Politikası ( Firma ve Hanehalkı Kredileri Ayrımı)....142
2.4.1.2.12. Diğer Politika Araçları.......................................................................146
2.4.1.3. Merkez Bankası, Kaydi Para Üretimi ve Senyoraj.................................147
2.4.1.4. Küresel Piyasa Risk Göstergeleri ...........................................................164
2.4.1.4.1. TED Marjı (TED Spread)....................................................................164
2.4.1.4.2. Küresel Ekonomik Belirsizlik Endeksi ...............................................165
2.4.1.4.3. VIX (Volatilite) Endeksi .....................................................................166
2.4.1.4.4. Markit Endeksi (Küresel Satın Alma Yön. Anketi) ............................167
2.4.1.4.5. Michigan Tüketici Güven Endeksi......................................................167
2.4.1.4.6. JP Morgan EMBI+ Endeksi ................................................................168
2.4.1.4.7. Kredi Temerrüt Takas Primi ( CDS) ...................................................169
2.4.1.4.8. Reel Konut Fiyat Endeksi....................................................................170
2.4.2. Maliye Politikaları .........................................................................................170
2.4.2.1. Maliye Politikaları Amaçları ve Sınırlılıkları.........................................171
2.4.2.2. Maliye Politikaları Araçları....................................................................171
2.4.2.2.1. Kamu Harcamaları...............................................................................173
2.4.2.2.1.1. Mal ve Hizmet Alımına Yönelik Kamu Harcamaları ...................179
2.4.2.2.1.2. Kamu Transfer Harcamaları..........................................................181
2.4.2.2.2. Kamu Gelirleri Politikası.....................................................................182
2.4.2.2.3. Borçlanma Politikası ...........................................................................187
2.4.2.3. Etkin Risk ve Borç Yönetimi .................................................................192
2.4.2.3.1. Risk Yönetimi......................................................................................193
2.4.2.3.1.1. Kredi Riski....................................................................................193
2.4.2.3.1.2. Likidite Riski ................................................................................194
2.4.2.3.1.3. Piyasa Riski...................................................................................200
2.4.2.3.1.4. Operasyonel Risk ..........................................................................204
2.4.2.3.2. Borç Yönetimi .....................................................................................204
2.4.2.3.2.1. Reel Faiz Haddi >Ekonomik Büyüme Durumunda ......................205
xiv
2.4.2.3.2.2. Farklı Büyüme Hızlarının Olduğu Durumda ................................206
2.4.2.3.2.3. Farklı Reel Faizlerin Olduğu Durumda ........................................207
2.4.2.3.2.4. Belirli Senyoraj Geliri Durumunda...............................................208
2.4.2.3.2.5. Faiz Dışı Açık > Senyoraj Geliri Durumunda ..............................209
2.4.2.4. Borç Likiditasyonunda Ortodoks ve Heteredoks Politikalar..................209
2.4.2.5. Borç Sınırı, Mali Kural ve Mali Politika Manevra Alanı.......................213
2.4.3. Yapısal Düzenlemeler....................................................................................221
2.4.3.1. Mali Şeffaflık .........................................................................................222
2.4.3.2. Merkez Bankası Bağımsızlığı ................................................................225
2.4.3.2.1. Araç Bağımsızlığı ve Amaç Bağımsızlığı ...........................................226
2.4.3.2.2. Ekonomik Bağımsızlık ........................................................................226
2.4.3.2.3. Politik Bağımsızlık ..............................................................................226
2.4.3.2.4. Yasal Bağımsızlık ve Pratikte Bağımsızlık .........................................226
LİTERATÜR VE MAKRO - EKONOMETRİK ANALİZ.........................................230
3.1 ..........................................................................................................Literatür İncelemesi
......................................................................................................................................... 230
3.1.1 Ekonomik Büyümeyi Etkileyen Faktörler.....................................................231
3.1.2 Hanehalkı Borçluluğunu Belirleyen Faktörler...............................................245
3.1.3 Konu Hakkında Diğer Teorik ve Amprik Çalışmalar....................................249
3.2 ...........................................................................................Karşılaştırmalı Makro Analiz
......................................................................................................................................... 269
3.2.1 Kriz Öncesi ve Sonrası Makro ile Finansal Değişkenlerin Gelişimi.............269
3.3 ..........................................................................................................Ekonometrik Analiz
......................................................................................................................................... 276
3.3.1 Ekonomik Büyümeyi Etkileyen Makro ve Finansal Değişkenler ( PIIGS
Ülkeleri) : Panel Veri Analizi.......................................................................................276
3.3.1.1 Ekonometrik Metodoloji: Panel Veri Analizi ............................................277
3.3.1.2 Ampirik Bulgular.......................................................................................278
3.3.2 Türler Bazında Borç Analizi ve Hanehalkı Borçluluğunu Etkileyen Faktörler (
Türkiye, ABD ve Japonya)...........................................................................................283
3.3.2.1 Ekonometrik Metodoloji: ARDL Sınır Testi Analizi & VAR Analizi ......283
3.3.2.1.1 Türkiye .................................................................................................285
3.3.2.1.2 ABD......................................................................................................289
3.3.2.1.3 Japonya.................................................................................................290
3.3.2.2 Ampirik Bulgular.......................................................................................291
xv
3.3.2.2.1 Türkiye .................................................................................................291
3.3.2.2.1.1 Hanehalkı Borçluluğunu Etkileyen Faktörler (ARDL Sınır Testi
Modeli) 292
3.3.2.2.1.2 Türler Bazında Borç Analizi (VAR Modeli, Etki-Tepki Fonksiyonu
ve Varyans Ayrıştırma ) : Bulgular...................................................................295
3.3.2.2.2 ABD Borç Analizi: Bulgular................................................................297
3.3.2.2.3 Japonya Borç Analizi: Bulgular ...........................................................298
3.3.3 Türkiye Özel Sektör Borçluluğu Öngörü Projeksiyonu ................................301
3.3.3.1 Ekonometrik Metodoloji: ARIMA (Otoregresif Tümleşik Hareketli
Ortalama) Modeli.....................................................................................................301
3.3.3.2 Ampirik Bulgular.......................................................................................303
4. TARTIŞMA VE SONUÇ .............................................................................................304
5. KAYNAKLAR ...............................................................................................................320
6. EKLER ...........................................................................................................................345
ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................... 386 |
tr_TR |