Ottoman Empire regularly conducted population and land registers from beginning to the XVIth century. With the deterioration of timar system, tahrir registers were also affected. Since the tahrir only register taxed male population, it is not possible to reach a precise population data. First modern census was conducted during the reign of Mahmud II. This census was aiming to provide manpower sources for the newly raised army (Asakir-i Mansure-i Muhammediye). in place of the abolished Janissary Corps in 1826 following the incident which was called as Vaka-i Hayriye. It also meant to determine the amount of tax that would be collected by the state. This census could not be completed in a short period of time like the modern ones and ceased because of the reasons like wars, diseases, migrations; and concluded in 1847 with later survey registers.
In this study, population registers of Atça and Sultanhisar, counties of an important Western Anatolia, the Sanjak of Aydın, will be transcripted and evaluated. These registers were obtained from the population registers of the Prime Ministry Ottoman Archives. Although there are several registers that are belong to mentioned counties for the XIXth century with the code of Nfs.d. and numbers of 2980, 2981, 2982, 2983, 3051, 3052, 3053, 3074 and 3078 Nfs.d. 2981, which gives more detailed information with regard to context and content, constitutes the main source of the work. Proceeding from the mentioned registers, it has been intended to contribute to the recent trend of sanjak and county based demography studies. By this way, determination of the age, profession and patronymics of the population of Atça and Sultanhisar in the XIXth century, will provide bibliographical source to the more extensive studies on western Anatolia.
Osmanlı Devleti kuruluş devrinden XVI. yüzyılın sonuna kadar olan zaman diliminde belirli aralıklarla nüfus ve arazi tahrirleri yapmıştır. Tımar sisteminin bozulmaya başlamasıyla birlikte tahrir sayımları da bundan etkilenmiştir. Tahrir kayıtlarında sadece vergi vermekle mükellef olan erkek nüfusu yazıldığından tam anlamıyla bir nüfus bilgisine ulaşılamamaktadır. Modern anlamda ise ilk nüfus sayımı II. Mahmud döneminde yapılmıştır. Bu nüfus sayımı 1826 yılında Vaka-i Hayriye olayının sonrasında ortadan kaldırılan, Yeniçeri Ocağı‟nın yerine kurulan ordunun (Asakir-i Mansure-i Muhammediye). asker ihtiyacını karşılamak ve devletin alabileceği vergi miktarı hakkında bilgi sahibi olmak amacıyla yapılmıştır. Bu sayım günümüzdeki sayımlar gibi kısa bir sürede tamamlanamamış, savaş, hastalık, göç, vb. gibi çeşitli nedenlerden dolayı kesintiye uğramış; daha sonra yapılan yoklama sayımlarıyla birlikte 1847 yılında tamamlanmıştır.
Bu çalışmada, Başbakanlık Osmanlı Arşivi nüfus defterleri içerisinde bulunan defterlerden Batı Anadolu‟nun önemli yerleşim birimlerinden Aydın Sancağı‟na bağlı Atça ve Sultanhisar kazalarının nüfus defterleri transkrip edilerek değerlendirilmeye çalışılmıştır. XIX. yüzyılın ilk yarısına ilişkin adı geçen kazalara ait Nfs.d. kodlu 2980, 2981, 2982, 2983, 3051, 3052, 3053, 3074 ve 3078 numaralı defterler bulunmasına rağmen içerik ve kapsam açısından daha geniş bilgiler veren Nfs.d. 2981 numaralı defter çalışmanın ana kaynağını oluşturmaktadır. Bahsi geçen defterlerden yola çıkılarak son dönemde giderek artan sancak veya kaza bazlı demografi çalışmalarına katkı sağlamak amaçlanmıştır. Böylece, Atça ve Sultanhisar‟ın XIX. yüzyılın ilk yarısına ilişkin nüfusunun yaş, meslek ve lakaplar bakımından belirlenmesi ileride Batı Anadolu üzerine yapılacak daha kapsamlı çalışmalara kaynaklık teşkil edecektir.
