Nesneler üzerinde betimlenen fibulalar: tipoloji, kronoloji, yayılım ve amaç

Abstract

İÖ 2. binyılın ortalarında ortaya çıktığı düşünülen fibulalar İÖ 9-8. yüzyıllarla birlikte çeşitli arkeolojik nesneler üzerinde betimlenmeye başlamıştır. Tez çalışması kapsamında üzerinde fibula tasviri bulunan 131 adet taşınır-taşınmaz arkeolojik kültür varlığı incelenmiştir. Bu anlamda çalışmanın konusunu oluşturan fibula tasvirli nesneler steller, kabartmalar, figürinler, heykeller, amuletler, dokuma tezgah ağırlıkları, seramikler, sikkeler, mozaik ve freskolar ile bu gruplardan bağımsız örneklerin üzerinde kıyafetlerle ya da yalın olarak betimlenen eserlerden oluşmaktadır. Çalışma kapsamında fibula tasvirli nesneler işlevsel özelliklerine göre coğrafi ve kronolojik olarak sınıflandırılmışlardır. Literatürde fibulalar üzerine yürütülen çalışmaların ağırlıklı olarak nesnelerin tipoloji ve kronolojisi üzerine sürdürüldüğü görülmektedir. Çalışmada nesneler üzerinde tasvir edilen fibulalar ikonografik bir yaklaşımla değerlendirilerek, bu nesnelerin bir süs ya da kıyafet aparatı özelliklerinin çok ötesinde sembolik değerler barındırdığı tespit edilmiştir. Bu nedenle çalışma, anılan nesnelerin sembolik niteliklerini literatüre kazandırmayı amaçlamıştır. Nitekim bu yaklaşımla fibulaların değerlendirildiği çalışmalar literatürde oldukça sınırlıdır. Oysaki söz konusu nesneler morfolojik olarak farklılık gösterse de dünyanın birçok bölgesinde hemen hemen aynı amaçlar doğrultusunda günümüze değin ulaşan işlevsel ve dini uygulamaların sembolik yansımalarıdır. Bu nedenle kronolojik olarak sembolik anlamların takip edilebilmesi adına çalışmaya herhangi bir coğrafi ve zaman sınırlaması getirilmemiştir. Çalışmanın ana konusunu oluşturmamasına karşın ikonografik bağlamın gerektirdiği ölçüde tasvirlerde fibulalarla ilintili nesnelerin sembolik değerleri de tartışılmıştır. Materyal olarak fibulaların en yoğun kullanım süreciyle paralel olarak İÖ 8-5. yüzyıllar ile İS 3-6. yüzyıllar tasvir sanatında da fibulaların en fazla betimlendiği dönem aralığıdır. Coğrafi olarak Anadolu başta olmak üzere, Kıta Yunanistan, Ege Adaları, Kıbrıs, Yakındoğu, Balkanlar, Avrupa, İtaya, Sicilya, İspanya ve Portekiz çeşitli arkeolojik eserler üzerinde fibulaların tasvir edildiği bölgelerdir. Çalışma sonucunda fibulaların ait oldukları dönem ve coğrafyaya göre farklı amaçlar ile betimlendikleri anlaşılmıştır. Bunlar bazen sadece kıyafetin bir parçası olarak görünür. Bazı durumlarda ise inançla ilgilidir. Anikonik yansımalar, ölü armağanları, apotropaik amaçlı olanlar dinle ilgililerdir. Bunların dışında statü, meslek, kimlik, ulus ve cinsiyet belirteci olarak da tasvir edildikleri anlaşılmıştır. Nesneler üzerinde betimlenen fibulalar çoğunlukla gerçek örneklerin tipolojileri ile paralellik göstermesine karşın imgesel örnekler de görülmektedir.

The fibulae, which emerged in the 2nd mid-millennium B.C., began to be depicted on various archaeological objects by the 9th and 8th centuries B.C. As part of the dissertation, 131 movable-immovable archaeological and cultural assets with fibula depictions were examined. The objects with fibula depictions are stelai, reliefs, figurines, statues, amulets, loom weights, ceramics, coins, mosaics, and frescoes. They were depicted in clothes or a simple form on samples independent of these groups. In the scope of the study, objects with fibula depictions were classified geographically and chronologically according to their functional properties. The literature shows that studies on fibulae are mainly carried out on the typology and chronology of objects. The fibulae depicted on objects were evaluated in an iconographic approach in the study. These objects were determined to contain symbolic values beyond ornament or apparel attachment characteristics. Therefore, the study aims to provide literature with symbolic attributes of the objects mentioned. Studies where fibulae are evaluated with this approach are limited in the literature. Although these objects differ morphologically, they are symbolic reflections of functional and religious practices that have reached the current date for almost the same purposes in many regions. Therefore, no geographical and time limits have been placed in the study to follow chronologically symbolic meanings. Although it does not constitute the main topic of the study, the symbolic values of objects related to fibulae were discussed in the depictions as required by the iconographic context. In parallel with the most intense use of fibulae as an object, the 8th – 5th centuries BC and 3rd - 6th centuries AD is the period in which fibulae are mostly depicted in the art of depiction. Geographically, especially Anatolia, Greece, Aegean Islands, Cyprus, Near East, Balkans, Europe, Italy, Sicily, Spain, and Portugal are regions where fibulae are depicted on various archaeological artifacts. As a result of the study, it was understood that fibulae were described with different purposes according to the period and geography they belonged. These sometimes only appear as part of the clothes. In some cases, it is about belief. Aniconic reflections, grave goods, and things with apotropaic purposes are related to religion. Apart from these, it has been understood that they are also depicted as a sign of status, profession, identity, nationality, and gender. Although fibulae shown on objects are mainly parallel to the typologies of real examples, imaginary examples can also be seen.