Osmanlı İmparatorluğu'nda Ayânlar ve bir Ayân ailesi olarak Kâtipzâde ailesi

Abstract

Osmanlı İmparatorluğu’nda XVI. yüzyıldan beri varlığı bilinen âyânların, özellikle 1683 Viyana bozgunundan sonra önemleri artmıştır. Başlarda basit belediye görevlerinde rol oynayan âyânlar, imparatorluğun taşrada merkezi otoritesinin sarsılması ile XVII. yüzyılın sonlarından itibaren etkili olmaya başlamışlardır. İmparatorluğun mali bunalım, Celâli isyanları, başıboş levendler ve eşkıyalarla uğraşmak zorunda kaldığı dönemde âyânlar veya yerel hanedanlar devlete taşrada yardımcı olmuş, aynı zamanda bu süreç ve yardımlar kendi varlıklarının devlet tarafından kabulünün de yolunu açmıştır. İmparatorluğun taşrada bulunan yerel güçlerinden biri haline gelen âyânlar özellikle XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kuvvet kazanmış, XIX. Yüzyılın ortalarına değin varlıklarını sürdürmeyi başarmışlardır. Timar sisteminin çözülüşü, iltizam sisteminin uygulanmaya başlaması ve mütesellimliklerin âyânların ellerine geçmeye başlaması ile taşrada güçleri artan âyânlar, halktan istenilen vergilerin toplanması, savaş dönemlerinde istenilen askerin ve zahirenin temini ve bölgelerde sorun çıkaran, huzursuzluğa neden olan eşkıyanın yakalanıp cezalandırılması için devlet tarafından görevlendirilmişlerdir. Giderek güçleri ve önemleri artan âyânlar ehl-i örf mensupları ile de anlaşarak reâyâdan haksız akçe toplamaya başlamışlar, savaş dönemlerinde devletin isteklerine bazen bahaneler sunarak bazense hiçbir neden belirtmeden kayıtsız kalmışlardır. Âyânlık müessesesi XVIII. yüzyılın ikinci yarısına kadar bazı istisnalar dışında devletin, taşrada otoritesinin devam etmesini sağlamış fakat yüzyılın ikinci yarısından itibaren kurum olarak yozlaşmaya başlamıştır. Âyânların etkili oldukları süreç boyunca Manisa’da Karaosmanoğulları, Sivas’ta Zaralızâdeler gibi her bölgenin öne çıkan bir âyânı veya yerel hanedanı olmuştur. Bu çalışmanın konusu olarak da İzmir’de etkili olan Kâtipzâde ailesinin faaliyetleri, halk ve devlet ile olan ilişkileri, devletin aileden talepleri ve aileye verdiği görevler, halkın, âyân olarak Kâtipzâdelerden memnuniyetleri ve şikâyetleri Osmanlı Arşivi belgeleri ışığında, objektif ve bilimselliğe uygun bir şekilde açıklanmaya çalışılacaktır